नेपालको सांस्कृतिक जीवन पर्व–उत्सवको रौनकले भरिपूर्ण छ । प्रत्येक चाडपर्वले आ–आफ्नै धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अर्थ बोकेको हुन्छ । यस्ता चाडपर्वहरूमध्ये महिलाहरूले विशेष भक्ति र उल्लाससहित मनाउने प्रमुख पर्व हो—हरितालिका तीज । भाद्र शुक्ल तृतीयामा मनाइने यस पर्वलाई संस्कृतमा हरितालिका भनिन्छ । पार्वतीले आफ्ना सखीहरूको सहयोगमा गुप्त तपस्या गरेको प्रसङ्ग पनि यसैसँग जोडिएको छ ।

हरितालिका तीजको धार्मिक महत्व शिव–पार्वतीको विवाहकथासँग सम्बन्धित छ । पौराणिक कथाअनुसार पार्वतीले बाल्यकालदेखि नै भगवान् शिवलाई पति बनाउने सङ्कल्प गरिन् । तर उनका पिता हिमावानले विष्णुसँग विवाह गरिदिन चाहन्थे । पार्वती यस समाचारले असन्तुष्ट भइन् र आफ्ना सखीहरूको सहयोगमा जङ्गल भागेर कठोर तपस्या गरिन् । यही कारण यस पर्वलाई हरितालिका भनियो । तपस्याद्वारा शिव प्रसन्न भए र पार्वतीलाई पत्नीका रूपमा स्वीकार गरे । यस घटनाले तपस्याको शक्ति, दृढ सङ्कल्प र आदर्श दाम्पत्य जीवनको प्रतीक प्रस्तुत गर्दछ । शास्त्रमा भनिएको छ—“वरं शिवः पतिरिति प्रार्थयामास पार्वती ।” पार्वतीको यही अटल इच्छा नै तीज पर्वको मूल आधार हो । धार्मिक दृष्टिले हेर्दा यो पर्वले महिलाहरूलाई शिव–पार्वतीजस्तै चिरस्थायी वैवाहिक जीवनको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने अवसर प्रदान गर्छ । सामाजिक दृष्टिले तीजले दिदी–बहिनीबिच आत्मीयता र मेलमिलाप बढाउँछ । तीजअघि दर खाने प्रथा छ, जसमा दिदी–बहिनीहरू भेला भई मिठामसिनो खाँदै आपसी स्नेह आदान–प्रदान गर्छन् । यो अवसरले पारिवारिक नाता अझ मजबुत बनाउँछ । नैतिक दृष्टिले भने व्रत, उपवास र संयमले आत्मअनुशासनको पाठ सिकाउँछ । महिलाहरूले कठोर निर्जल व्रत बस्ने परम्पराले दृढता, धैर्य र भक्ति भावनालाई जागृत गर्छ ।

तीजको विशेषता यसको सामूहिकता र भव्यतामा देखिन्छ । महिलाहरू हरियो र रातो पोसाक, चुरा, पोते, मेहन्दी जस्ता सौभाग्यका चिह्नमा सजिएर गीत, नृत्य र भजनमार्फत् आफ्नो हृदयको भावना व्यक्त गर्छन् । सामूहिक पूजामा शिव–पार्वतीको प्रतिमा स्थापना गरी उपवास बसेर पूजा गर्ने प्रथा छ । यसरी महिलाहरूले आफ्नो जीवन, परिवार र समाजको समृद्धिको कामना गर्दछन् । तीजको सांस्कृतिक प्रभाव पनि अत्यन्त गहिरो छ । गाउँदेखि सहरसम्म महिलाहरू तीजको अवसरमा गीत गाउँछन्, नाच्छन्, भजन गाउँछन् र सामाजिक सन्देशमूलक गीतमार्फत चेतना फैलाउँछन् । परम्परागत लोकगीतसँगै आधुनिक तीजगीतले पनि तीजलाई नयाँ आयाम दिएको छ । यसरी तीज केवल धार्मिक उत्सव मात्र नभई सामुदायिक उत्सव र सांस्कृतिक उत्सवको रूपमा समेत स्थापित भएको छ ।

आधुनिकतासँगै तीजको स्वरूपमा पनि परिवर्तन आएको छ । यसलाई महिला अधिकार, स्वतन्त्रता र आत्मसम्मानसँग जोडेर मनाउने प्रचलन बढेको छ । कतिपयले यसलाई सामाजिक असमानता, महिला हिंसा र दमनका विरुद्ध आवाज उठाउने अवसरका रूपमा प्रयोग गर्छन् । तर मूल धार्मिक र सांस्कृतिक भावनालाई समेत समेट्दै यसलाई मनाइन्छ । यसरी तीजले आस्था मात्र नभई चेतना पनि फैलाउने माध्यम बन्न थालेको छ । यस पर्वले दिने सन्देश स्पष्ट छ—दृढ सङ्कल्प, तपस्याको शक्ति र दाम्पत्य जीवनको आदर्श । शिव–पार्वतीको अमर प्रेम, पार्वतीको तपस्या र सखीहरूको सहयोगले तीजलाई अझै पवित्र बनाएको छ । महिलाहरूले आफ्नो वैवाहिक जीवन सुखमय होस्, पति दीर्घायु होंस्, परिवारमा समृद्धि आओस् भन्ने कामनासहित कठोर व्रत बस्छन् ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, हरितालिका तीज नेपाली महिलाहरूको श्रद्धा, भक्ति र उल्लासको प्रतीक हो । यसले धार्मिक आस्था, सामाजिक एकता, सांस्कृतिक जीवन्तता र व्यक्तिगत संयमलाई सँगै जोड्छ । महिलाहरूको उल्लासपूर्ण सहभागिता, सामूहिकता र भक्ति भावनाले यो पर्वलाई अझै महान् बनाएको छ । यसरी हरितालिका तीज केवल एउटा धार्मिक पर्व मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली समाजलाई एकता, प्रेम र आस्थाको धागोमा बाँध्ने सांस्कृतिक धरोहर हो ।